همکاری بین کتابخانه ای
گسترش دانش بشری، محدودیت امکانات مالی و فیزیکی کتابخانه‌ها و افزایش روزافزون بهای منابع اطلاعاتی، کتابخانه‌ها را در زمینه تهیه منابع اطلاعاتی موردنیاز کاربران خود با مشکل مواجه ساخته است؛ به‌گونه‌ای که امروزه هیچ کتابخانه‌ای نمی‌تواند نیازهای اطلاعاتی مراجعان خود را به‌تنهایی برآورده سازد و خودکفا بودن کتابخانه‌ها، به مفهوم در اختیار داشتن همه مدارک، نه امکان‌پذیر و نه مقرون به صرفه است. از این‌رو، سیاست کتابخانه‌ها از مالکیت بر منابع، به دسترسی به منابع اطلاعاتی تغییر کرده است(۲:۱-۳). همکاری‌های بین کتابخانه‌ای یکی از مهم‌ترین شیوه‌های تحقق این سیاست است که می‌تواند در سطح محلی، ملی، منطقه‌ای، و یا بین‌المللی صورت پذیرد.
همکاری بین کتابخانه‌ای اصطلاحی جامع برای طیف گسترده‌ای از فرایندهایی است که در جریان آن گروهی از کتابخانه‌ها به منظور تحقق اهداف مشترک و بهره‌برداری بیشتر از منابع خود در شکل‌های گوناگونی مانند فهرستنویسی تعاونی[۲] ، تبادل اطلاعات کتابشناختی، تهیه فهرستگان، اشتراک منابع[۳] ، امانت بین کتابخانه‌ای (آی.ال.ال.)[۴] ، و مانند آنها با یکدیگر به همکاری می‌پردازند.
همکاری بین کتابخانه‌ای ممکن است یک منظوره و یا چندمنظوره باشد. در همکاری یک منظوره، کتابخانه‌های عضو تنها از یک نوع همکاری مانند فهرستنویسی تعاونی و یا امانت بین کتابخانه‌ای بهره می‌برند، در حالی که در همکاری چندمنظوره، این کتابخانه‌ها در دو یا چند زمینه با یکدیگر همکاری می‌کنند.
سابقه همکاری بین کتابخانه‌ای در جهان ظاهرآ به نخستین کنفرانس کتابداران در ۱۸۵۳ باز می‌گردد که در آن پیشنهادی مبنی بر تهیه فهرستگان ملی (ان.یو.سی.)[۵] مطرح گردید، امااقدامات اساسی و برنامه‌ریزی شده در این زمینه پس از جنگ جهانی دوم آغاز شد (۱۲۴:۵). همکاری بین کتابخانه‌ای از جنبه‌های مختلف قابل تأمل و بررسی است. مهم‌ترین آنها همکاری در سازماندهی منابع و مجموعه‌سازی است.
فهرستنویسی تعاونی. فهرستنویسی تعاونی یکی از صورت‌های همکاری بین کتابخانه‌ای در زمینه سازماندهی منابع است. فهرستنویسی تعاونی توافقی است که برمبنای آن یک کتابخانه با فهرستنویسی مدارک یا ایجاد رکوردهای کتابشناختی به شکلی که به‌وسیله سایر کتابخانه‌ها قابل استفاده باشد، موافقت می‌کند (۹: ذیل واژه). این فرایند به منظور اجتناب از دوباره‌کاری و همچنین کاهش هزینه، زمان، و تلاش‌هایی صورت می‌گیرد که برای فهرستنویسی منابع اطلاعاتی در کتابخانه‌ها صرف می‌شود. اصطلاح فهرستنویسی تعاونی در مقابل فهرستنویسی متمرکز[۶] قرار می‌گیرد که در فرایند اخیر، منابع اطلاعاتی توسط یک سازمان مرکزی مانند کتابخانه کنگره یا کتابخانه بریتانیا فهرستنویسی می‌شوند. در حالی که در فهرستنویسی تعاونی، عمل تهیه رکوردهای کتابشناختی توسط چند کتابخانه و به‌منظور استفاده این کتابخانه‌ها و یا حتی کتابخانه‌های بیشتری صورت می‌گیرد.
فهرستنویسی تعاونی از اوایل دهه ۱۹۶۰ و همزمان با بروز تحولات چشمگیر در توسعه شبکه‌های رایانه‌ای و خودکارسازی نظام‌های کتابخانه‌ای به‌طور شاخص مورد توجه قرار گرفته است (۴: ۹۱).
کاربرد رایانه در فهرستنویسی تعاونی، نیازمند وجود قالبی مشترک برای مبادله اطلاعات کتابشناختی و همچنین قواعد پذیرفته‌شده‌ای برای پیکره‌بندی و نمایش اطلاعات است. بدین‌منظور، کتابخانه کنگره در ۱۹۶۵ قالب مارک، را به‌عنوان قالبی مشترک برای تبادل اطلاعات کتابشناختی ماشین‌خوان میان کتابخانه‌های ایالات متحده امریکا پیشنهاد کرد. پس از آن کشورهای دیگری نظیر انگلستان نیز به تهیه و توسعه مارک ملی خود پرداختند. ایفلا هم به‌منظور ایجاد هماهنگی و تسهیل تبادل اطلاعات کتابشناختی در سطح بین‌المللی طراحی و توسعه قالب یونی‌مارک[۷] را آغاز کرد. یونی‌مارک یا مارک جهانی همه انواع منابع کتابخانه‌ای مانند تک‌نگاشت‌ها، پیایندها، مواد دیداری ـ شنیداری و حتی فایل‌های رایانه‌ای را پوشش می‌دهد.
امروزه، فهرستنویسی به‌صورت متمرکز ابعادی جهانی پیدا کرده، به‌طور مثال، ا.سی.ال.سی. که در ۱۹۶۷ در کتابخانه دانشگاه اوهایو شروع به‌کار کرد، امروزه منبع اصلی اطلاعات برای فهرستنویسی تعاونی جهت استفاده کتابخانه‌های سراسر دنیا به‌شمار می‌رود. ورلدکت[۸]فهرستگانی جهانی است که توسط ا.سی.ال.سی. تهیه شده است. این فهرستگان بزرگ‌ترین بانک اطلاعات کتابشناختی پیوسته جهان است که میلیون‌ها رکورد کتابشناختی مربوط به همه گونه مواد فیزیکی دیجیتالی کتابخانه‌ها را از لوح‌های گلین تا کتاب‌های الکترونیکی در خود ذخیره دارد. با عضویت در ا.سی.ال.سی. می‌توان به خدمات و بانک‌های اطلاعاتی زیادی نظیر ورلدکت دسترسی پیدا کرد. در حال حاضر، بیش از ۵۳۰۰۰ کتابخانه در ۹۶ کشور جهان از خدمات ا.سی.ال.سی. برای فهرستنویسی، تعیین محل مدارک، سفارش، کنترل پیایندها، دسترسی به بانک‌های اطلاعاتی، و امانت بین کتابخانه‌ای استفاده می‌کنند (۷).
اشتراک منابع. اشتراک منابع یکی از صورت‌های همکاری بین کتابخانه‌ای در زمینه مجموعه است که در نتیجه تجدید ساختار مجموعه‌سازی سنتی و تغییر در فلسفه مالکیت مجموعه ایجاد شده است. اشتراک منابع به فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که بر اساس یک توافق رسمی یا غیررسمی میان گروهی از کتابخانه‌ها برای اشتراک مجموعه‌ها، اطلاعات، امکانات، نیروی انسانی، و نظایر آن در جهت تأمین منافع کاربران و کاهش هزینه‌های مجموعه‌سازی انجام می‌شود (۹: ذیل واژه). این توافق ممکن است در زمینه سفارش و خرید منابع اطلاعاتی باشد که در این صورت با عنوان مجموعه‌سازی تعاونی مطرح می‌شود.
مجموعه‌سازی تعاونی اغلب بین کتابخانه‌های مختلف وابسته به یک سازمان یا یک منطقه جغرافیایی و یا یک زمینه موضوعی صورت می‌گیرد و بر اساس آن، هر یک از کتابخانه‌های عضو در یک حیطه به‌خصوص، منابع موردنیاز را تهیه می‌کند. منابع تهیه شده، طبق ضوابط از پیش تعیین شده، مورداستفاده کاربران این کتابخانه‌ها قرار می‌گیرد.
مجموعه‌سازی تعاونی در سطح وسیع برای نخستین بار در ۱۹۴۵ با عنوان طرح فراهم‌آوری تعاونی وارتایم[۹] در ایالات متحده امریکا آغاز شد و در جریان آن ۸۱۹۰۲۲ جلد کتاب و دوره مجله تا ۱۹۴۸ در بین ۱۱۵ کتابخانه توزیع شد. پس از آن و در سطحی وسیع‌تر، انجمن کتابخانه‌های پژوهشی(ای.آر.ال.)[۱۰]امریکا یک تجربه همکاری مهم را با نام طرح فارمینگتون[۱۱]انجام دادند. این طرح در ۱۹۴۸ آغاز شد و تا ۱۹۷۲ به‌طول انجامید. هدف از انجام طرح فارمینگتون آن بود که حداقل یک نسخه از هر کتاب یا جزوه خارجی که ممکن است موردنیاز پژوهشگری در ایالات متحده باشد، توسط یکی از کتابخانه‌های امریکایی تهیه شود و سپس از طریق امانت بین کتابخانه‌ای یا تهیه کپی در اختیار ایشان قرار گیرد (۱۰: ج ۱۵، ص ۲۱۹).
امانت بین کتابخانه‌ای. امانت بین کتابخانه‌ای نوع دیگری از همکاری بین کتابخانه‌ای است که در حیطه اشتراک منابع مطرح می‌شود. در نظام امانت بین کتابخانه‌ای مراجعان هر کتابخانه می‌توانند به شکل غیرمستقیم به منابع اطلاعاتی سایر کتابخانه‌ها دسترسی پیدا کنند. هنگامی که کتاب یا مدرک توسط یکی از اعضای کتابخانه به امانت رفته یا به دلایل دیگری دسترسی به آن امکان‌پذیر نباشد و یا اصولا کتابخانه فاقد آن مدرک باشد، کتابخانه می‌تواند آن را به‌صورت امانت از کتابخانه دیگری درخواست کند. این درخواست به‌صورت کتبی و یا از طریق تلفن، پست تصویری، پست الکترونیکی، و جز آن طبق شرایط و ضوابط خاصی صورت می‌گیرد. این فرایند را امانت بین کتابخانه‌ای می‌نامند (۹: ذیل واژه). طرح‌های امانت بین کتابخانه‌ای معمولا موفقیت‌آمیزترین رویکردهای همکاری بین کتابخانه‌ای هستند.
نظام امانت بین کتابخانه‌ای به شیوه جدید، با پیشرفت حرفه کتابداری در امریکا و در اواخر قرن نوزدهم شکل عملی به‌خود گرفت. در ۱۸۷۶ ساموئل گرین در نامه‌ای به سردبیر مجله کتابداری پیشنهادی مبنی بر اتکای کتابخانه‌ها به یکدیگر در برآوردن نیاز مراجعان ارائه داد که بر اساس آن کتاب‌های یک کتابخانه برای مدت کوتاهی به مراجعان کتابخانه دیگر امانت داده می‌شد (۶: ج ۱۲، ص ۱۹۷). در ۱۹۱۳، انجمن کتابداران امریکا همایشی در زمینه خدمات امانت بین کتابخانه‌ای برگزار کرد که به تصویب قانون امانت بین کتابخانه‌ای در ۱۹۱۶ منجر شد. در ۱۹۷۰ دستورالعمل استفاده از خدمات امانت بین کتابخانه‌ای در ۱۱۶ صفحه منتشر شد. در این قانون چنین آمده که چون کتابخانه‌ها قادر به تهیه کلیه مدارک و منابع موردنیاز مراجعان خود نیستند و از سوی دیگر، پیشرفت علم و دانش هدف اولیه آنها محسوب می‌شود، استفاده از نظام امانت بین کتابخانه‌ای برای برآوردن نیازهای اطلاعاتی، آموزشی، پژوهشی، و مطالعاتی ضرورت دارد (۳).
در حال حاضر، مرکز تهیه مدارک کتابخانه بریتانیا (بی.ال.دی.اس.سی.)[۱۲] مهم‌ترین سازمانی است که در سراسر جهان در زمینه امانت بین کتابخانه‌ای فعالیت دارد. این مرکز که در جولای ۱۹۷۳ به‌وجود آمد، قادر به تهیه بیش از ۸۰ درصد عناوین موجود در بانک‌های اطلاعاتی مقالات است. در اواسط دهه ۱۹۸۰ بیش از ۷۵ درصد درخواست‌های امانت بین کتابخانه‌ای در انگلستان و در حدود ۵۰ درصد درخواست‌های امانت بین کتابخانه‌ای در دنیا از طریق این کتابخانه تأمین شده است (۲۱:۱-۲۲).
امانت بین کتابخانه‌ای درایران. در کشور ما، امانت بین کتابخانه‌ای هر چند که از سال‌ها پیش مورد توجه مسئولان و صاحب‌نظران علوم کتابداری قرار داشته، ولی عملا تا ۱۳۴۸ ناشناخته بوده است. طرح امانت بین کتابخانه‌ای در ایران برای نخستین‌بار در بیستم آذرماه ۱۳۴۸ با حضور جمعی از نمایندگان کتابخانه‌های کشور در قالب آیین‌نامه‌ای پیشنهاد شد و اجرای آن در همان سال توسط مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران (مرکز هماهنگ‌کننده طرح ) آغاز گردید، اما وجود مشکلات و نقایصی از جمله کند بودن روند خدمات، نبود سیستم اطلاعاتی و عملیاتی لازم، مشخص نبودن هزینه‌ها و روش‌های دریافت و پرداخت، خسارت دیدن یا گم شدن کتاب‌ها و نبود حمایت‌های مالی باعث عدم‌موفقیت طرح شد. اجرای ناموفق طرح امانت بین کتابخانه‌ها طی این سال‌ها، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران را بر آن داشت تا با طراحی و اجرای مجدد سیستم خدمات امانت بین کتابخانه‌ها، فرایند اجرای آن را هموار سازد. بدین‌منظور، در ۱۳۷۵ بررسی با عنوان "طراحی سیستم جدید امانت بین کتابخانه‌ها" و با هدف فراهم‌آوری ضروریات اجرای کارا و اثربخش طرح امانت بین کتابخانه‌ها انجام شد. طرح جدید امانت بین کتابخانه‌ها با عنوان "طرح امین" از بهمن ۱۳۷۹ به اجرا درآمد. طرح امین توافقی رسمی میان تعدادی کتابخانه است که بر اساس آن هر یک از کتابخانه‌های عضو طرح، می‌تواند منابع موردنیاز کاربران خود را که هنگام درخواست در مجموعه موجود نیست، از مجموعه کتابخانه‌های دیگر تأمین کند. عضویت در این طرح سالیانه بوده و پیش از آغاز هردوره تمدید می‌شود. بر اساس آیین‌نامه طرح امین کلیه کتابخانه‌های دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و پژوهشی سراسر کشور می‌توانند در این طرح شرکت کنند. با عضویت در این طرح، کتابخانه‌ها می‌توانند منابع موجود در دیگر کتابخانه‌های عضو را امانت گرفته و یا از آنها تصویر تهیه کنند. هر کتابخانه در ازای خدماتی که از دیگر کتابخانه‌ها دریافت می‌کند، هزینه‌ای می‌پردازد. پرداخت هزینه‌های خدمات در این طرح از طریق برگ‌های بهاداری به‌نام بهامهر (برگ بهادار یا تمبر) انجام می‌شود. از سوی دیگر، به‌منظور بالا بردن اطمینان از جایگزینی مدارک گم شده و خسارت‌دیده، کتابخانه‌های عضو طرح وجه‌الضمانی را به‌صورت سپرده نزد مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران قرار می‌دهند (۲).
همکاری بین کتابخانه‌ای در عصر اطلاعات. ایجاد تنوع در قالب‌های اطلاعاتی و افزایش استفاده از منابع الکترونیکی در عصر حاضر نحوه همکاری بین کتابخانه‌ها را نیز تحت‌تأثیر قرار داده و همزمان با خلق فرصت‌های بیشتر برای همکاری کتابخانه‌ها چالش‌های تازه‌تری را نیز مطرح ساخته است.
تهیه فهرست‌های مشترک از منابع کتابخانه‌ها به‌صورت پیوسته یکی از موارد همکاری بین کتابخانه‌ها در عصر اطلاعات است. دسترسی از راه دور به بسیاری از منابع کتابخانه‌ها از دیگر آثار فناوری اطلاعات و ارتباطات است که کاربران را از مراجعه حضوری به کتابخانه‌ها بی‌نیاز ساخته و آنان را قادر می‌سازد تا از طریق شبکه‌های رایانه‌ای در فهرست کتابخانه‌ها به جست‌وجو بپردازند، کتابی را از کتابخانه خود یا دیگر کتابخانه‌ها برای امانت رزرو کرده و سفارش تصویر مدرکی را به کتابخانه خود یا دیگر مراکز تحویل مدرک ارسال دارند (۳). به این ترتیب، رشد و گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات امکان تحقق ارتباطات مؤثرتری را در بسیاری از زمینه‌های همکاری بین کتابخانه‌ای نظیر فهرستنویسی تعاونی، تبادل اطلاعات کتابشناختی، و تهیه فهرست‌های مشترک از طریق شبکه‌های رایانه‌ای فراهم کرده است. ا.سی.ال.سی. مهم‌ترین سازمانی است که در حال حاضر در زمینه‌های یاد شده خدمات گسترده خود را در اختیار سازمان‌ها، کتابخانه‌ها، و پژوهشگران قرار می‌دهد. از سوی دیگر، تاکنون توافقات متعددی در قالب کنسرسیوم و در زمینه‌های گوناگون همکاری بین کتابخانه‌ای مانند فهرستنویسی، سفارش و مجموعه‌سازی تعاونی، و امانت بین کتابخانه‌ای صورت گرفته است. امروزه، قالب الکترونیکی مدارک به شرط موافقت ناشر می‌تواند بین مؤسسات گوناگون به اشتراک گذاشته شود. اما از آنجا که کتابخانه‌ها مالکان محتوای الکترونیکی منابع پیوسته نیستند و فقط حق بهره‌برداری از آنها را دارند، همکاری بین کتابخانه‌ها برای اشتراک منابع الکترونیکی با اعتراض مالک اصلی روبه‌رو می‌شود. به همین دلیل، امروزه سازمان‌ها، کتابخانه‌ها، و گروه‌های هم مقصد بیشتر به تشکیل کنسرسیوم‌هایی جهت سفارش تعاونی منابع اطلاعاتی الکترونیکی روی آورده‌اند تا بدین وسیله با هزینه‌های گزاف سفارش انفرادی این منابع مقابله کنند. سی.ای.یو.ال.[۱۳] و سی.آی.سی.[۱۴] دو نمونه از کنسرسیوم‌هایی هستند که بیشتر بر سفارش و استفاده از منابع رقومی تأکید دارند.
همکاری در زمینه تولید و اشتراک محتوای دیجیتالی یکی دیگر از زمینه‌های مهم است که در این راستا، فدارسیون کتابخانه‌ای دیجیتال (دی.ال.اف.)[۱۵] تلاش‌های فراوانی به‌منظور اشتراک در تولید و تبادل محتوای دیجیتالی انجام داده است که می‌توان آن را پیشرفتی چشمگیر در عرصه همکاری بین کتابخانه‌ای در عصر اطلاعات به‌شمار آورد (۸: ۹۰-۹۵).
مسعود بهمن آبادی
مآخذ:
۱) امین‌پور، فرزانه. "بررسی عوامل مؤثر بر امانت بین کتابخانه‌ای در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور از دیدگاه مدیران کتابخانه‌ها". پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری واطلاع‌رسانی پزشکی، دانشکده مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، ۱۳۸۲؛
۲) "طرح امین: طرح امانت بین کتابخانه‌ها". به نقل از :http://www.irandoc.ir/Sharing/Amin/amingrl.htm.[۱۰ Jul. ۲۰۰۴]؛
۳) فرزین، فرزانه؛ احمدی لاری، رکن‌الدین. "امانت بین کتابخانه‌ها". فصلنامه اطلاع‌رسانی. دوره سیزدهم،۱(پاییز ۱۳۷۶). به‌نقل از: http://www.irandoc.ac.ir/ETELA-ART/۱۳/۱۳-۱.htm. [۱۰Jul.۲۰۰۴]؛
۴) Bryant, Philip. "Cooperative Cataloguing". International Encyclopedia of Library and Information Science. PP. ۹۱-۹۲;
۵) Chao, Sheau-yueh J. "Library Cooperation on Overseas Chinese Studies: From Resource Sharing to the Devlopment of Library Collections". Collection Building. Vol.۲۰, No.۳ (۲۰۰۱): ۱۲۳-۱۳۰;
۶) King, Geraldi; Johnson, Herbert F. "Interlibrary Loan". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol.۱۲, PP.۱۹۶-۲۱۱;
۷) OCLC: On-line Computer Library Center." About OCLC". [On-line]. Available: http://www.oclc.org/about/default.htm. [۱۰ Jul. ۲۰۰۴];
۸) "Pisani, Assunta. Library Consortia and Copperation in the Digital Age". Biblioteca Universitaria: Revista de la OirecciÆn General de Bibliotecas de la UNAM. Vol.۵, No.۲ (۲۰۰۲): ۸۷-۱۰۲;
۹) Reitz. John M. On-line Dictionary of Library and Information Science. (ODLIS) S.V. "Cooperative Cataloguing", "Resource Sharing", "Interlibrary Loan". [On-line]. Available: http:// lu.com/odlis/ about.cfm [۱۰ Jul.۲۰۰۴];
۱۰) Savary, Jennifer. "Library Cooperation in Latin America". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol. ۱۵, PP. ۲۱۴-۲۴۷.
فرزانه امین‌پور
۱) Library Cooperation
۲) Cooperative Cataloging
۳) Rosource Sharing
۴) Interlibrary Loan (ILL)
۵) National Union Catalog (NUC)
۶) Central Cataloging
۷) UNIMARC (Universal Machine Readable Catalog)
۸) Worldcat
۹) Wartime Cooperative Acquisition Project
۱۰) Association of Research Libraries (ARL)
۱۱) Farmington
۱۲) British Library Document Supply Center (BLDSC)
۱۳) (CAUL) Council of Australian University Librarians
۱۴) (CIC) Committee on Institutional Cooperation
۱۵) Digital Library Fedration (DLF)
انتخاب حالت کور رنگی
سرخ کوری سبز کوری آبی کوری سرخ دشوار بینی سبز دشوار بینی آبی دشوار بینی تک رنگ بینی تک رنگ بینی مخروطیتغییر اندازه فونت:
تغییر فاصله بین کلمات:
تغییر فاصله بین خطوط:
تغییر نوع موس: